श्री स्वामी चरित्र सारामृत-अध्याय 13

स्वामी समर्थ , श्री स्वामी समर्थ, ब्रह्मांडनायक

श्री गणेशाय नमः ॥
शुक्लपक्षीचा शशिकार । वाढे जैसा उत्तरोत्तर । तैसे हे स्वामी चरित्र । अध्यायाध्यी वाढले द्वादशोऽध्यायाचे अंती ॥१॥
श्रीपादभट्ट बाळाप्पाप्रती । कपट युक्तीने फसवू पाहती । परी झाले व्यर्थची ॥२॥
खिन्न झाला चोळाप्पा । म्हणे श्रीची पूर्ण कृपा । मजहुनी तया बाळाप्पा । प्रिय असे जाहला ॥३॥
वर्तले ऐसे वर्तमान । बाळाप्पा एकनिष्ठा धरोन । स्वामीसेवा रात्रदिन । अत्यानंदे करीतसे ॥४॥
स्वयंपाकादिक करावयासी । लज्जा वाटतसे त्यासी । तयाते एके समयासी । काय बोलती समर्थ ॥५॥
निर्लज्जासी सन्निध गुरु । असे जाण निरंतरु । ऐसे बोलता सदगुरु । बाळाप्पा मनी समजला ॥६॥
अनेक उपाये करोन । शुद्ध केले बाळाप्पाचे मन । स्वामीविणे दैवत अन्य । नसेचि थोर या जगी ॥७॥
सेवेकर्‍यांमाजी वरिष्ठ । सुंदराबाई होती तेथ । तिने सेवेकर्‍यास नित्य । त्रास द्यावा व्यर्थची ॥८॥
नाना प्रकारे बोलोन । करी सर्वांचा अपमान । परी बाळाप्पावरी पूर्ण । विश्वास होता तियेचा ॥९॥
परी कोणे एके दिवशी । मध्यरात्रीच्या समयासी । लघुशंका लागता स्वामीसी । बाळाप्पाते उठविले ॥१०॥
श्रीते धरोनिया करी । घेऊनी गेले बाहेरी । पाहोनिया ऐशी परी । बाई अंतरी कोपली ॥११॥
म्हणे याने येवोन । स्वामी केले आपणा आधीन । माझे गेले श्रेष्ठपण । अपमान जाहला ॥१२॥
तैपासूनी बाळाप्पासी । त्रास देत अहर्निशी । गार्‍हाणे सांगता समर्थांसी । बाईते शब्दे ताडिती ॥१३॥
अक्कलकोटी श्रीसमर्थ । प्रथमतः ज्याचे घरी येत । तो चोळाप्पा विख्यात । स्वामी भक्त जाहला ॥१४॥
एक तपपर्यंत । स्वामीसेवा तो करीत । तयासी द्रव्याशा बहुत । असे सांप्रत लागली ॥१५॥
दिवाळीचा सण येत । राजमंदिरामाजी समर्थ । राहिले असता आनंदात । वर्तमान वर्तले ॥१६॥
कोण्या भक्ते समर्थांसी । अर्पिले होते चंद्रहारासी । सणानिमित्त त्या दिवशी । अगांवरी घालावा ॥१७॥
राणीचिये मनांत । विचार येता त्वरित । सुंदराबाईसी बोलत । चंद्रहार द्यावा की ॥१८॥
सुंदराबाई बोलली । तो आहे चोळाप्पाजवळी । ऐसे ऐकतां त्या काळी । जमादार पाठविला ॥१९॥
गंगुलाल जमादार । चोळाप्पाजवळी ये सत्वर । म्हणे द्यावा जी चंद्रहार । राणीसाहेब मागती ॥२०॥
चोळाप्पा बोले तयांसी । हार नाही आम्हापासी । बाळाप्पा ठेवितो तयासी । तुम्ही मागून घ्यावा की ॥२१॥
ऐसे ऐकूनी उत्तर । गंगुलाल जमादार । बाळाप्पा - जवळी येउनी सत्वर । हार मागू लागला ॥२२॥
बाळाप्पा बोले उत्तर । आपणापासी चंद्रहार । परी चोळाप्पाची त्यावर । सत्ता असे सर्वस्वे ॥२३॥
ऐसे ऐकुनी बोलणे । जमादार पुसे चोळाप्पाकारणे । जबाब दिधला चोळाप्पाने । बाळाप्पा देती तरी घेइजे ॥२४॥
ऐसे भाषण ऐकोन । जमादार परतोन । नृपमंदिरी येवोन । वर्तमान सर्व सांगे ॥२५॥
चोळाप्पाची ऐकून कृती । राग आला राणीप्रती । सुंदराबाईनेही गोष्टी । तयाविरुद्ध सांगितल्या ॥२६॥
कारभार चोळाप्पाचे करी । जो होता आजवरी । तो काढूनी त्यास दूरी । करावे राणी म्हणतसे ॥२७॥
पहिलेच होते बाईच्या मनी । साहाय्य झाली आता राणी । सुंदराबाईच्या गगनी । हर्ष तेव्हा न समावे ॥२८॥
चोळाप्पाने आजवरी । केली समर्थांची चाकरी । धनप्राप्ती तया भारी । समर्थकृपेने होतसे ॥२९॥
असो एके अवसरी । काय झाली नवलपरी । बैसली समर्थांची स्वारी । भक्तमंडळी वेष्टित ॥३०॥
एक वस्त्र तया वेळी । पडले होते श्रीजवळी । तयाची करोनिया झोळी । समर्थे करी घेतली ॥३१॥
अल्लख शब्द उच्चारिला । म्हणती भिक्षा द्या आम्हाला । तया वेळी सर्वत्राला । आश्चर्य वाटले ॥३२॥
झोळी घेतली समर्थे । काय असे उणे तेथे । जे जे दर्शना आले होते । त्यांनी भिक्षा घातली ॥३३॥
कोणी एक कोणी दोन । रुपये टाकती आणोन । न लागता एक क्षण । शंभरावर गणती झाली ॥३४॥
झोळी चोळाप्पाते देवोन । समर्थ बोले काय वचन । चोळाप्पा तुझे फिटले रीण । स्वस्थ आता असावे ॥३५॥
पाहोनिया द्रव्यासी । आनंद झाला तयासी । परी न आले मानसी । श्रीचरण अंतरले ॥३६॥
तयासी झाले मास दोन । पुढे काय झाले वर्तमान । राणीच्या आज्ञेने शिपाई दोन । स्वामीजवळी पातले ॥३७॥
त्यांनी उठवून चोळाप्पासी । आपण बैसले स्वामीपाशी । चोळाप्पाच्या मानसी । दुःख फार जाहले ॥३८॥
स्वामीपुढे वस्तू येती । त्या शिपाई उचलिती । चोळाप्पाते काही न देती । ने तरी घेती हिरावोनी ॥३९॥
चोळाप्पासी दूर केले । बाईसी बरे वाटले । ऐसे कांही दिवस गेले । बाळाप्पा सेवा करिताती ॥४०॥
कोणे एके अवसरी । सुंदराबाई बाळाप्पावरी । रागावोनी दुष्टोत्तरी । ताडण करी बहुसाळ ॥४१॥
ते ऐकोनी बाळाप्पासी । दुःख झाले मानसी । सोडून स्वामीचरणांसी । म्हणती जावे येथोनी ॥४२॥
ऐसा केला विचार । जाहली असता रात्र । बाळाप्पा गेले बिर्‍हाडावर । खिन्न झाले मानसी ॥४३॥
आज्ञा समर्थांची घेवोनी । म्हणती जावे येथोनी । याकरिता दुसरे दिनी । समर्थांजवळी पातले ॥४४॥
आपुली आज्ञा घ्यावयासी बाळाप्पा येतो या समयासी । अंतर्ज्ञानी समर्थांसी । तत्काळ विदित जाहले ॥४५॥
तेव्हा एक सेवेकर्‍यांस । बोलले काय समर्थ । बाळाप्पा दर्शनास येत । त्यासी आसन दाखवावे ॥४६॥
बाळाप्पा येता त्या स्थानी । आसन दावले सेवेकर्‍यांनी । तेव्हा समजले निजमनी । आज्ञा आपणा मिळेना ॥४७॥
कोठे मांडावे आसन । विचार पडला त्यालागून । तो त्याच रात्री स्वप्न । बाळाप्पाने देखिले ॥४८॥
श्रीमारुतीचे मंदिर । स्वप्नी आले सुंदर । तेथे जाउनी सत्वर । आसन त्यांनी मांडिले ॥४९॥
श्रीस्वामी समर्थ । या मंत्राचा जप करीत । एक वेळ दर्शना येत । हिशेब ठेवीत जपाचा ॥५०॥
काढूनी दिले बाळाप्पासी । आनंद झाला बाईसी । गर्वभरे ती कोणासी । मानीनाशी जाहली ॥५१॥
सुंदरबाईसी करावे दूर । समर्थांचा झाला विचार । त्याप्रमाणे चमत्कार । करोनिया दावि ती ॥५२॥
जे कोनी दर्शना येत । त्यांसी बाई द्रव्य मागत । धन - धान्य साठवीत । ऐशा प्रकारे करोनी ॥५३॥
बाईची कृत्ये दरबारी । विदित केली थोर थोरी । बाईने रहावे दूरी । श्रीचरणापासून ॥५४॥
परी राणीची प्रीति । बाईवरी बहू होती । याकारणे कोणाप्रती । धैर्य कही होईना ॥५५॥
अक्कलकोटी त्या अवसरी । माधवराव बर्वे कारभारी । तयांसी हुकूम झाला सत्वरी । बाईसी दुरी करावे ॥५६॥
परी राणीस भिवोनी । तैसे न केले तयांनी । समर्थ दर्शनासी एके दिनी । कारभारी पातले ॥५७॥
तयांसी बोलती समर्थ । कैसा करिता कारभार । ऐसे ऐकोनिया उत्तर । बर्वे मनी समजले ॥५८॥
मग त्यांनी त्याच दिवशी । पाठविले फौजदारासी । कैद करुनीया बाईसी । आणावी म्हणती सत्वर ॥५९॥
आज्ञेप्रमाणे सत्वर । बाईसी बांधी फौजदार । बाई करी शोक फार । घेत ऊर बडवूनी ॥६०॥
स्वामीचिंया सेवेकरिता । सरकारांतूनी तत्त्वता । पंच नेमूनी व्यवस्था । केली असे नृपराये ॥६१॥
मग सेवा करावयासी । घेउनी गेले बाळाप्पासी । म्हणती देऊ तुम्हांसी । पगार सरकारांतूनी ॥६२॥
बाळाप्पा बोलले तयांसी । द्रव्याशा नाही आम्हांसी । आम्ही निर्लोभ मानसी । स्वामीसेवा करु की ॥६३॥
बाळाप्पाचा जप होता पूर्ण । एक भक्तास सांगोन । करविले श्रीती उद्यापन । हिशेब जपाचा घेतला ॥६४॥
बाळाप्पांनी चाकरी । एक तप सरासरी । केली उत्तम प्रकारी । समर्था ते प्रिय झाले ॥६५॥
अक्कलकोट नगरात । अद्यापि बाळाप्पा रहात । श्रीपादुकांची पूजा करीत । निराहार राहोनी ॥६६॥
जे जे झाले स्वामीभक्त । त्यात बाळाप्पा श्रेष्ठ । तयावरी श्री समर्थ । करीत होते प्रेम बहू ॥६७॥
ऐसे बाळाप्पाचे चरित्र । वर्णिले असे संकलित । स्वामी चरित्र सारामृत । चरित्रसार घेतले ॥६८॥
दृढनिश्चय आणि भक्ती । तैसी सदगुरुचरणी आसक्ति । तेणे येत मोक्ष हाती । अन्य साधने व्यर्थची ॥६९॥
निश्चयाचे उदाहरण । हे चरित्र असे पूर्ण । श्रोती होउनी सावधान । श्रवणी आदर धरावा ॥७०॥
उगीच करिती दांभिक भक्ती । त्यावरी स्वामी कृपा न करिती । सदभावे जे नमस्कारिती । त्यावरी होती कृपाळू ॥७१॥
पुढले अध्यायी सुंदर कथा । ऐका श्रोते देऊनी चित्ता । जेणे निवारे सर्व व्यथा । पापराशी दग्ध होती ॥७२॥
अक्कलकोटनिवासिया । जयजयाजी स्वामीराया । रात्रंदिन तुझ्या पाया । विष्णू शंकर वंदिती ॥७३॥
इति श्रीस्वामीचरित्र । नाना प्राकृत कथा संमत । सदा भक्त परिसोत । त्रयोदशोऽध्याय गोड हा ॥७४॥
इति श्रीस्वामीचरित्रसारामृते त्रयोदशोऽध्यायः ॥ श्रीस्वामीचरणार्पणमस्तु । शुभं भवतु ॥