संकष्टी चतुर्थी - वाईचा ढोल्या गणपती

श्री  गणेशाय  नम :!

आज संकष्टी चतुर्थी 

 वेगवेगळ्या ठिकाणच्या गणेशाची  माहिती संकलीत करण्याच्या  उद्देशाने चालू केलेल्या   या लेखन मालेच्या  पुढच्या   भागात  आज आपण माहिती घेऊ  वाईच्या  ढोल्या गणपतीची 

सातारा जिल्ह्यातील वाई हे गाव अठराव्या व एकोणिसाव्या शतकामध्ये महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी होती. याच्या खुणा आजही जागोजाग पहायला मिळतात. कृष्णेच्या तिरावर वसलेले वाई, जसे ऐतिहासिकदृष्टया प्रसिद्ध आहे तसेच इथल्या वैशिष्टयपूर्ण घाटांसाठी आणि मंदिरांसाठी ही आहेत. कृष्णा नदीवरील घाट खूप प्रसिद्ध आहे.
वाई मधील घाट हे पूर्वी उपासनेसाठी वापरण्यात येत असत. पेशव्यांचा या शहरामध्ये धार्मिक कार्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वावर होता त्यामुळे येथील मंदिरांच्या रचना पेशवेकाळाची साक्ष देतात. पुणे ते वाई हे अंतर कमी असल्याने पेशव्यांनी या शांत व निसर्गरम्य परिसराचा उपासनेसाठी निवड केली असे स्थानिक अभिमानाने सांगतात.

गणपती घाटावरील महागणपतीचे मंदिर हे वाईतील खास आकर्षण होय.गणपतीच्या विशाल व भव्य मूर्तीमुळे ते ‘ढोल्या गणपती ‘या नावाने अधिक परिचित आहे.हे मंदिर गणपतराव भिकाजी रास्ते यांनी जवळजवळ कृष्णानदीच्या पात्रातच बांधले आहे. मंदिराचे विधान चतुरस्त्र  असून वारंवार येणाऱ्या पुरांपासून संरक्षण व्हावे,म्हणून  गर्भगृहाच्या  पश्चिमेकडिल मागील भिंतीची रचना मधोमध  त्रिकोणी  आकार देऊन  नावेच्या  टोकासारखी म्हणजे मत्स्याकार  बांधली  आहे. त्यामुळे पुराच्या वेळी  पाणी  दुभंगले (कापले) जाऊन  पाण्याचा  दाब कमी  होतो व मंदिर सुरक्षित राहते. गर्भगृहात  अर्द्या मीटर उंच चौथ-यावर-गजाननाची रेखीव बैठी एक मीटर व ८० सेमी.उंच व दोन मीटर रुंद  भव्य  डाव्या  सोंडेची  मुर्ती आहे. तिची स्थापना  शके १६९१ वैशाख  शु .१३ रोजी  करण्यात आली . मूर्तीचे स्वरूप बाळसेदार असल्यामुळे याला कदाचित ढोल्या गणपती हे नामाभिधान प्राप्त झाले असावे . ती एकसंध काळ्या दगडात खोदली असून हा दगड कर्नाटकातून आणला असून प्रथम तो थोडा मऊ असावा व पुढे हळूहळू कठीण झाला असावा. सध्या मुर्त्तीला रंग दिलेला असल्यामुळे तिचे मूळ रूप दिसत नाही. गणपती उकिडवा दोन्ही मांड्या पसरून पाय रोवून बसला आहे. प्रसन्न मुद्रेतील गणपतीने यज्ञोपवितासह  मोजके अलंकार  घातले  आहेत. त्यांत गळ्यातील हार,बाजूबंद  व पायांतील तोडे  स्पष्ट  दिसतात. मुर्तीची मागील अर्ध चंद्राकृती  प्रभावळ ३ मी. ६३ सेमी. उंचीची आहे. गणपतीच्या चारी हातांत (डावीकडून) मोदक ,परशू,पळी आणि दात ही आयुधे आहेत. गणपतीच्या दोन्ही पायांदरम्यान  त्याचे वाहन उंदीर प्रतीकात्मक रीत्या दर्शवले आहे. संकष्टी व विशेष  समारंभाच्या  दिवशी  म्हणजे वैशाख  शुद्ध  त्रयोदशीला (देवाचा प्रतिष्ठापना दीन )आणि भाद्रपदात  गणेश चथूर्तीपासून सात दिवस किंवा  गणेश जयंती  या प्रसंगी गणपतीची खास अलंकारयुक्त  सजावट करतात. भव्य  मूर्तीत सात्त्विकतेबरोबर प्रसन्न मुद्रा  दिसते. गर्भगृहाचे छत तत्कालीन   स्थापत्यशैलीची जणू  एक किमयाच  म्हणावी  लागेल. चुना  आणि  फरशीचा  समन्वय  साधून ते  वास्तुशास्त्रज्ञांनी  वसाहतकालीन  मंगलोरी  कौलांच्या    बंगल्यातील  छताप्रमाणे तंबूसदृश  वर निमुळते  केले  आहे. अशा  प्रकारची  छते (विताने)  प्रमुख  द्वारावरील जो  पाचरीसारखा  दगड  बसवितात  त्या  केवळ  की-स्टोनच्या(कळीचा दगड) साह्याने तग  धरून  असतात. ही छते तासलेल्या पाषाणाला  खाचा पाडून खोबणीत दुस-या-दगडाचे  कुसू  अडकवून  तयार  करीत  आणि त्यांना  घोटलेल्या  चुन्याचे  सांधीत. महागणपतीचे  शिखर  हे वाईतील सर्व मंदिरामध्ये  सर्वांत उंचअसून त्याची  पायथ्यापासून  कळसापर्यंतची उंची  सु.२४ मीटर आहे. श्री गणपती मंदिर दैनंदिन कार्यक्रम पहाटे 6.00 वाजता - श्रींचा पायरी दरवाजा उघडणे पहाटे 6.30 वाजता - श्री गणपतीची आरती सकाळी 7.00 ते 8.00 नित्यपूजा सकाळी 8.00 भाविकांना दर्शन सुरू सायं 7.00 धुपारती दिनमानाप्रमाणे दर्शन वेळ · स सकाळी 8.00 ते रात्री 11.00 (रात्री 11.00 वाजता मंदिराचा पायरी दरवाजा बंद)  या ढोल्या गणपतीसमोर काशी विश्वेश्वरचं भव्य मंदिर आहे. या मंदिराचा ‘नंदी’ काळा कुळकुळीत असून या देवळाला १४ शिखरं आहेत. इथे जवळच ‘विष्णू मंदिर’ आहे. तर त्यासमोरच ‘महालक्ष्मी मंदिर’ आहे. ही दोन्ही मंदिरं १७७२ मध्ये भिकाजी रास्ते यांनीच बांधली आहेत. तर धर्मपुरीत १८५० साली भावे यांनी बांधलेलं ‘व्यंकटेश मंदिर’ आहे. याबरोबरच गंगापुरीत द्वारकेचं देऊळ, उभा महेश्वर पंचयतात देऊळ, बेहिराबाचं देऊळ, दत्तमंदिर आदी प्रसिद्ध मंदिरं आहेत. मधल्या आळीत ओंकारेश्वर देवालय, गणपती आळीत गंगारामेश्वर, धर्मपुरीत श्रीराम मंदिर, विठ्ठल मंदिर, हरेश्वर मंदिर, ब्राह्मणशाही घाटावर चक्रेश्वर मंदिर, कौनेश्वर देऊळ, काळेश्वर तर रामडोह आळीत बाणेश्वर मंदिर, म्हसोबा देऊळ, तर रविवार पेठेत विठ्ठल मंदिर पाहण्यासाठी भाविकांची एकच झुंबड उडते. या परिसरातील लहानसहान मंदिरांची तर मोजदादच करता येणार नाही. कृष्णा नदीच्या दुस-या काठावरचं सिद्धेश्वर देऊळ, त्याच वाटेवर असणारा रोकडोबा तर पुढे पाचगणी रस्त्यावर गोशाळेपाशी संगमरवरी दत्तमंदिर डौलात उभं आहे. पाचगणीकडे जाणा-या पसरणी घाटात ‘बुवासाहेब’ तर आहेच; पण जवळच्याच धोमगावात, अतिशय दुर्मीळ असं ‘नृसिंह मंदिर’ आहे. सातारा रस्त्यावर ‘वाकेश्वर’ तर पुणे रस्त्यांवर भद्रेश्वर मंदिर, त्रिशुलेश्वर, गोविंद रामेश्वर, शनिदेव, गंगारामेश्वर, ढाकलेश्वर, मुरलीश्वर मंदिर अशी अनेक देवालयं आहेत. ही सर्व देवळं शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना, ऐतिहासिक वारसा आणि सांस्कृतिक ठेवा म्हणून ओळखली जातात. वाई गावचा धार्मिक दबदबा फार जुना आहे. त्यात ‘कृष्णाबाई’च्या उत्सवाचं महत्त्व तर अनन्यसाधारण आहे. कृष्णा नदीच्या घाटावरील ‘कृष्णाबाईचा’ उत्सव हे तर वाई गावाचं खरंखुरं वैशिष्टय आहे. वाई गावात कृष्णातीरावर ओळीने सात घाट आहेत. या प्रत्येक घाटावर ओळी-ओळीने सात दिवस प्रतिवर्षी कृष्णाबाईचा उत्सव असतो. हा उत्सव फक्त धार्मिक पातळीवरचा नसून त्याला एक सामाजिक परंपरा आहे; ऐतिहासिक महत्त्व आहे. प्रतापगडावर शिवाजी महाराजांनी भेट घेण्यास उत्सुक असणा-या अफजल खानाचा तळ वाई गावातच होता. या खानापासून महाराजांना कोणताही धोका पोहोचू नये आणि वाईकरांना खानाचा उपद्रव होऊ नये म्हणून कृष्णातीरावर अनुष्ठान झालं. कृष्णाबाईची पूजा-अर्चा करून खणा-नारळाची ओटी भरण्यात आली. तेव्हापासून महाराजांच्या खुशालीकरता हा उत्सव सुरू झाला. १७२४ साली सरदार रास्ते यांनी आर्थिक मदत सुरू केली. त्यानंतर हा ‘कृष्णाबाई उत्सव’ वाईचं सांस्कृतिक वैभव ठरू लागलं. प्रथम रामडोह आळीत सुरू झालेली कृष्णाबाईची पूजा नंतर सातही घाटांवर सुरू झाली. भीमकुंड आळी, मधली आळी, धर्मपुरी, गणपती आळी, ब्राह्मणशाही, रामडोह आळी आणि शेवटी गंगापुरी आळी अशा क्रमाने हा कृष्णाबाई उत्सव म्हणजे सहजीवन, सहकार्य आणि सामाजिक एकोप्याचं विलोभनीय दर्शन घडवणारा अनोखा ठेवा आहे. ‘श्री’चं मिरवणुकीने वाजत-गाजत आगमन, मंत्रजागर, चौघडा, कीर्तन-प्रवचन, हळदीकुंकू समारंभ, महाप्रसाद, रथोत्सव, लळीत आणि विसर्जन अशा स्वरूपात हा उत्सव मोठया दणक्यात साजरा होतो. सर्व माहिती संग्रहीत   --------------------------------------------------------------------------

यापूर्वीचा ' हेदवी गणपती ' वरचा लेख इथे वाचू शकाल 
http://www.kelkaramol.blogspot.in/2015/12/blog-post_28.html

  यापूर्वीचा   ' तासगावचा   गणपती ' वरचा लेख इथे वाचू शकाल

 http://www.kelkaramol.blogspot.in/2015/11/blog-post_29.html  

यापूर्वीचा ' कसबा  पेठ गणपती ' वरचा लेख इथे वाचू शकाल 
http://www.kelkaramol.blogspot.in/2015/10/blog-post_30.html